Le bien commun dans l'espace de la ville : étude comparée de la Pologne et de la France sur les exemples choisis à Varsovie et à Paris

The Common Good in Urban Space : comparative Analysis in Poland and in France on the Example of Chosen Districts of Warsaw and Paris

Dobro wspólne w przestrzeni miasta : analiza porównawcza w Polsce i we Francji na przykładach wybranych dzielnic Warszawy i Paryża

• Auteur / Autrice : Joanna Koszewska
• Direction : Anna Geppert
• Type : Thèse de doctorat
• Discipline(s) : Aménagement, Urbanisme, Dynamique des espaces
• Date : Soutenance le 15/06/2020
• Etablissement(s) : Sorbonne université en cotutelle avec Politechnika Warszawska
• Ecole(s) doctorale(s) : École doctorale de Géographie de Paris. Espace, sociétés, aménagement (Paris)
• Partenaire(s) de recherche : Laboratoire : Laboratoire Espaces, nature et culture (Paris)
• Jury : Président / Présidente : Xavier Desjardins
• Jury : Examinateurs / Examinatrices : Slawomir Gzell, Emmanuèle Cunningham-Sabot
• Jury : Rapporteurs / Rapporteuses : Jacek Kwiatkowski, Lydia Coudroy de Lille

Mots clés

Mots clés contrôlés

Bien commun

Paris (France)

France

Varsovie (Pologne)

Pologne

Urbanisme

Mots clés libres

Bien commun

Urbanisme

Développement de la ville

Planification

Analyse urbaine

Gestion du développement de la ville

Comparaison

Gouvernance

Common good

Urban planning

City development

Urban governance

Résumé

Le travail aborde la gestion de l’espace urbain, en vue de la question du bien commun. En Pologne, le bien commun est inscrit dans le système juridique comme une base philosophique des lois. Une analyse parallèle des transformations urbaines présentant des caractéristiques morphologiques et historiques similaires a été réalisée : à Varsovie (Powiśle) et à Paris (Zone d'aménagement Concerté Paris Rive Gauche). L’analyse de la planification institutionnelle a été complétée par une description des initiatives socialement gérées : à Varsovie Jazdów et à Paris Grands Voisins. Le constat est que le système français confère à l’État et aux collectivités locales une position forte et des outils pour une planification urbaine opérationnelle, une gestion efficace de l’espace dans l’intérêt du bien commun. Parfois, ils limitent la liberté des acteurs privés, sociaux et institutionnels ainsi que certains droits civiques, tels que le droit de propriété, au profit d’un intérêt public (droits de préemption, lotissement et ZAC). La ZAC spécifie le cadre de la participation d’une entité sociale (association de citoyens).En Pologne, le système urbain présente davantage de caractéristiques de liberté, donnant à l'entité publique moins d'outils de contrainte administrative. Avec une position forte des entités privées (développeurs, ONG), il est difficile de rétablir un ordre spatial, qui conduit parfois au chaos, au détriment du bien public. Les procédures administratives diffèrent dans les deux pays, mais les initiatives de gestion sociale sont similaires. L'analyse des expériences de l'aménagement urbain français permet de formuler les recommandations pour le système polonais.

This work addresses the management of urban space as a question of common good. In Poland, the common good is inscribed in the legal system as the philosophical basis of law. A parallel analysis of urban transformations with similar morphological and historical characteristics was carried out: in Warsaw (Powiśle) and in Paris (Paris Rive Gauche Concerted Development Zone). The analysis of institutional planning was supplemented by a description of socially managed initiatives in Warsaw Jazdów and Paris Grands Voisins. The French system gives the State and local authorities a strong position and tools for operational urban planning and efficient management of space in the interest of common good. Sometimes these tools limit the freedom of private, social and institutional entities as well as certain civil rights, such as property rights, in favour of a public interest (pre-emptive rights, subdivision and ZAC). The ZAC specifies the framework for the participation of a social entity (citizens' association).In Poland, the urban system has more characteristics of freedom, giving the public entity less tools of administrative constraint. With a strong position of private entities (developers, NGOs), it is difficult to restore a spatial order, which sometimes leads to chaos, to the detriment of the public good. Administrative procedures differ in both countries, but social management initiatives are similar. The analysis of French urban planning case studies makes it possible to formulate the recommendations for the Polish system.

W pracy podejmuję temat teoretycznych przesłanek do gospodarowania przestrzenią miejską oraz jego współczesnych przejawów prawnych i praktycznych, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii dobra wspólnego. Dobro wspólne jest przedmiotem debaty akademickiej, a w przypadku Polski jest także wpisane w krajowy system prawny jako podstawa filozoficzna kształtowania regulacji prawnych. Do zbadania tego obszaru pojęciowego wykorzystano badania literaturowe, uzupełnione o obserwację toczącej się międzynarodowej dyskusji. Badania rozszerzono o studia przypadków głównych i uzupełniających oraz porównanie otrzymanych wyników. Punktem wyjścia badań jest analiza uwarunkowań podejmowania decyzji w zakresie zagospodarowania przestrzennego - urbanistycznego w Polsce, a dokładniej w Warszawie, w której przekształcenia terenów w ostatnich dekadach stały się szczególnie intensywne. Po przeglądzie uwarunkowań warszawskich, dotyczących obszaru Powiśla, poszerzono analizę o badania literaturowe i terenowe, dotyczące uwarunkowań francuskich, ze szczególnym uwzględnieniem wybranego obszaru Paryża: Zone d’Aménagement Concerté Paris Rive Gauche, podlegającego współcześnie zmianom w zagospodarowaniu przestrzennym. Tereny dzielnic o znacznej powierzchni, stanowiące studium przypadku, wybrano z uwagi na zbliżone uwarunkowania morfologiczne i historyczne w miastach o odmiennej historii i ekonomii. Przypadki terenów, podlegających administracyjnemu zarządowi instytucjonalnemu i publicznemu, uzupełniono o opis przypadków, w których wybrane przestrzenie zarządzane są w sposób społecznościowy. W Warszawie przeanalizowano pod tym względem Jazdów, a w Paryżu Grands Voisins. W wyniku przeprowadzonej analizy stwierdzono, że francuski system prawny w zakresie planowania przestrzennego daje państwu i samorządom terytorialnym bardzo mocną pozycję i silne narzędzia urbanistyki operacyjnej, pozwalające skutecznie zarządzać przestrzenią w interesie dobra wspólnego. Niekiedy narzędzia te znacząco ograniczają swobodę działania pozostałych uczestników procesu: aktorów prywatnych, społecznych i instytucjonalnych. Niektóre z tych narzędzi ograniczają również wybrane prawa obywatelskie, jak np. prawo własności, dając w zamian możliwość realizacji interesu ogółu. Do takich narzędzi należą: prawo pierwokupu nieruchomości przez gminę, konieczność uzgadniania ewentualnych podziałów gruntu (lotissement) i ZAC (Zone d’Aménagement Concerté). 12 W ramach urbanistyki operacyjnej, a dokładnie operacji ZAC, szczegółowo określone są ramy, w których może uczestniczyć podmiot społeczny, jak np. stowarzyszenie obywateli. W Polsce system urbanistyczny wykazuje więcej cech wolnościowych, dając podmiotowi publicznemu mniej narzędzi przymusu administracyjnego. Dzisiaj, przy bardzo silnej pozycji podmiotów prywatnych (np. deweloperów, jak również rosnącej roli organizacji pozarządowych) utrudnia to zaprowadzenie ładu przestrzennego i prowadzi niekiedy do chaosu ze szkodą dla dobra ogółu. O ile oficjalne procedury administracyjne różnią się znacznie w obu krajach, o tyle inicjatywy oddolne, związane ze współzarządzaniem, wykazują wiele wspólnych cech w kwestii samoorganizacji. Analiza uwarunkowań francuskich pozwala na sformułowanie propozycji uwzględnienia.